- CATEGORIEËN
Mark Nelissen: ‘Ons menselijk gedrag is meer gestuurd door onze genen dan onze ratio’
Ondanks alles wat de mens verwezenlijkt, van reizen naar andere planeten tot het genezen van zeldzame ziektes, betekent dit niet dat de homo sapiens superieur is aan andere levende wezens. Mensen beschouwen zichzelf als verheven boven andere dieren, plaatsen zichzelf op een voetstuk, terwijl we in werkelijkheid dezelfde achtergrond hebben als alle andere dieren. In zijn boek Voetstuk geeft Mark Nelissen op een humoristische manier de mens een les in nederigheid en toont hij hoe veel alledaagse dingen van oorsprong heel oud zijn. ‘Het is tijd om ons mensbeeld bij te sturen,’ zegt hij in onze podcast.
Is ons gedrag voorgeprogrammeerd?
Net zoals andere dieren zijn wij als mens gevormd door evolutie. We hebben genen die ons gedrag in een bepaalde richting sturen en die genen zijn geworteld in ons verre verleden. Een gedragsbioloog zoals Nelissen is dan ook ontzettend geïnteresseerd in het bestuderen van dit gedrag en de evolutie. Bekeken vanuit het huidige standpunt kan ons gedrag ook verklaard worden door een psycholoog, maar een gedragsbioloog werkt in de andere richting, benadrukt Nelissen. ‘Ook historici kijken naar het verleden maar een bioloog gaat nog veel dieper en kan daardoor dingen verklaren waar een andere discipline niet toe in staat is.’
Als mens zijn we een optelsom van ratio en emotie. Onze genen spelen een belangrijke rol maar dat betekent niet dat het hele spectrum van ons gedrag reeds is voorgeprogrammeerd. De grondvesten van ons gedrag zitten in onze genen, maar als mens zijn we in staat om dat gedrag bij te sturen, zegt Nelissen. ‘Als wij honger hebben dan zeggen onze genen dat we moeten eten, maar ons rationeel brein is in staat om onze maaltijd uit te stellen.’ Naast onze genen bepalen ook normen en waarden ons gedrag. Opvoeding speelt daar een cruciale rol in. ‘Het aangeboren en het aangeleerde werkt als het ware samen.’
De mens op een voetstuk
Heel veel mensen geloven in de evolutietheorie maar van zodra het gaat over de homo sapiens worden we achterdochtig. De mens is volgens velen meer dan een dier en staat op een voetstuk in het dierenrijk omdat we uitsluitend rationeel handelen. Althans dat is wat velen denken. In zijn boek haalt Nelissen een aantal voorbeelden aan waarvan wij denken dat het een toonbeeld van rationeel handelen is maar die in werkelijkheid verankert liggen in ons ver verleden. ‘We moeten ons realiseren dat de mens op dezelfde manier bestudeerd kan worden als bijvoorbeeld chimpansees, en dat zorgt ervoor dat de mens van zijn voetstuk komt.’
De ratio die de mens bezit is vrij beperkt, zegt Nelissen. In bepaalde situaties, zoals op ons werk, zijn we in staat rationeel te handelen maar in de dagelijkse omgang met anderen staat die ratio op een laag pitje. Als mens zijn wij eigenlijk meer bezig met het volgen van onze genen dan het volgen van onze ratio.
Het verschil tussen mannen en vrouwen
Voor velen is het verschil tussen mannen en vrouwen in de verf zetten zoals vloeken in de kerk maar puur biologisch kunnen we er niet omheen dat er verschillen zijn tussen beide geslachten. De voortplanting tussen mannen en vrouwen staat haaks op elkaar en dat heeft een invloed op ons gedrag. Wijzen op verschillen betekent niet dat we beide geslachten een ander waardeoordeel toekennen, benadrukt Nelissen. Mannen en vrouwen verschillen sterk maar dat betekent niet dat het ene geslacht superieur is aan het andere. ‘De evolutie heeft er juist voor gezorgd dat beide geslachten in staat zijn zich voort te planten en in leven te blijven.’
Het punt van onze moraal
Ons moreel kompas speelt een belangrijke rol in ons menselijk gedrag, maar we gaan er verkeerdelijk van uit dat onze moraal en ratio onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Ook in een groep chimpansees zal de leider van de groep twee ruziemakende chimpansees proberen uit elkaar te halen, niet vanwege zijn goedhartigheid maar wel omdat hij beseft dat dat de beste manier is om de groep samen te houden. Wat wij ons moreel kompas noemen is eigenlijk een gedragshandeling die zich gaande weg gaan ontwikkelen is om de groep te beschermen en samen te houden, zegt Nelissen. ‘samenwerken is heel belangrijk en daardoor zijn er stilaan regels gaan ontstaan.’ Onze genen veranderen bovendien niet zomaar, er moet iets gecreëerd worden dat beter is dan het vorige. Als mens werken we vandaag de dag die verandering ook tegen doordat we de natuurlijke selectie van de mens biologisch gezien tegenhouden. Wat wel een rol kan spelen in onze verandering is de seksuele selectie, waarbij niet de natuur maar de seksuele keuze van het andere geslacht ons als mensheid stuurt. ‘Maar of we ons ooit echt een ander wezen maken blijft moeilijk in te schatten.’