Rik Van Cauwelaert: ‘Elchardus raakt openliggende zenuwen’

Er zijn academici die zich opsluiten in hun studeerkamer of in hun laboratorium en daar proberen de grenzen van hun vakgebied te verleggen. Over hun bevindingen communiceren ze met collega’s-academici via artikelen in peer reviewed publicaties.

En dan heb je wat de Engelstaligen de public intellectual noemen. De public intellectual is een academicus die algemeen wordt beschouwd als een sommiteit in zijn discipline en daarom, maar ook omwille van zijn wijsheid, door zijn medemensen, door de media, wordt gevraagd om zich – boven het gewoel en de waan van de dag – uit te spreken over de publieke zaak.

Let op, men zal de public intellectual dus niet verwarren met de gewone krantencommentator, zoals ondergetekende. Ze lopen overigens niet dik, de echte public intellectuals, zoals destijds Raymond Aron in Frankrijk, Jürgen Habermas in Duitsland, John Gray in het Verenigd Koninkrijk en Bart Tromp in Nederland, om maar die te noemen.

De Duits-Britse liberaal Ralf Dahrendorf, ooit op een verloren maandag Europees Commissaris, zei eens dat public intellectuals, zoals hij er zelf op de duur ook een was, eigenlijk de moderne hofnarren zijn die openlijk alles betwijfelen wat met gezag heeft te maken, en die de vragen stellen die niemand anders durft op te werpen. Mijn voorkeur gaat evenwel naar de definitie van Václav Havel, voor wie de public intellectual iemand is die het sociale en culturele gewicht van zijn woorden kent en optreedt als de nooit aflatende sociale criticus van politiek en macht.

Enige public intellectual van Vlaanderen

De man die ik hier vanavond bij u mag inleiden, professor Mark Elchardus, is – en ik overdrijf niet – zowat de enige public intellectual die Vlaanderen momenteel rijk is. Precies omwille van zijn ongemeen rijk maatschappelijk discours, maar vooral omdat hij heel nauwkeurig het sociale en culturele gewicht van zijn woorden en van zijn onderzoek wikt en weegt om juist te denken – terwijl andere commentatoren meestal nadenken op een drafje.

Ik heb Mark Elchardus leren kennen via mijn Knack-collega Hubert Van Humbeeck. Tal van keren hebben we met het blad resultaten van het onderzoekswerk van Elchardus gepubliceerd, onder meer naar de denk- en leefwereld van jongeren. 

Zijn engagement als voorzitter van de Vlaamse vleugel van de Landsbond der Socialistische Mutualiteiten en bij de sp.a heeft zijn academische werk nooit in de weg gestaan. Hij werd dan weleens door journalisten, die zelden om een cliché verlegen zitten, de huisideoloog van de sp.a genoemd. Maar we weten dat politici de huisideologen van hun partij alleen maar volgen als het hen uitkomt. Dat heeft Bart Tromp destijds ondervonden bij de Nederlandse Partij van de Arbeid en Elchardus bij de sp.a. 

Wees er zeker van dat Elchardus met zijn bevindingen de eigen hardleerse partij vaak voor de wielen reed. Het interne gemor heeft hem nooit belet delicate beleidskwesties aan te snijden. Hij was evenmin te beroerd om in volle Dutroux-zaak en Witte Woede de rol van de dolgedraaide media ter discussie te stellen.

De Dikke Elchardus is er

Zijn columns lezend in De Morgen heb ik me vaak afgevraagd: ‘Waar blijft die dikke Elchardus, zijn grote tour d’horizon?’ Wel, die ligt nu in de boekhandel met Reset – en uitgeverij Ertsberg en uitgever Karl Drabbe mogen hiervoor worden geprezen.

Reset is een van de belangrijkste politieke boeken van de afgelopen decennia in de Lage Landen – misschien wel het belangrijkste. En ik hoop dat ook Europese plannenmakers het lezen. Ik bedoel de Europese bedenkers van zogeheten postnationale plannen die ontkennen dat er zoiets bestaat als gemeenschapsvorming. De natie heet dan een beetje denigrerend een ‘imagined community’, zoals dat werd aangeleerd door Benedict Anderson. Alsof Europa zelf geen ‘imagined community’ zou zijn.

Het mag duidelijk zijn: Elchardus heeft met zijn columns in De Morgen en nu met Reset een aantal openliggende zenuwen geraakt. Dat blijkt uit de reacties. Eerder al beweerde Paul Goossens dat Elchardus optrad als de wegbereider van N-VA. Recent nog in De Standaard was er een uitgebreide commentaar van professor Ive Marx die vindt dat Reset een hoog bangeblankemangehalte heeft, en dat Elchardus een gesloten samenleving en economie voorstaat. Ik weet niet waar hij dat heeft gelezen. Ik las wel dat Elchardus oordeelt dat de partijen, die zich van het dossier meester hebben gemaakt, veel te weinig benadrukken dat we van de migratie ook iets positiefs kunnen maken.

Kwesties weghalen uit aangebrande middens

Maar reacties voor en tegen, dat is nu net de bedoeling van een boek als dit. De grootste verdienste van Elchardus is dat hij met Reset een aantal kwesties weghaalt uit de aangebrande middens die ze zich in de loop der jaren hebben toegeëigend.

In Frankrijk is die discussie, ook over identiteit, over de postnationale projecten, over de ultraliberale breekwerf die Europa dreigt te worden en over migratie al veel eerder op gang gebracht door linkse intellectuelen als Jean Daniel en Alain Finkielkraut en anderen, zoals de linkse filosoof Pierre-Henri Tavoillot. 

Tavoillot schreef ooit dat de PS van François Mitterrand, Lionel Jospin en François Hollande door het migratieonderwerp als een taboe te beschouwen het gewicht van de integratie op de rug laadden van gewone mensen in de volkse buurten die het dichtst samenleefden met de nieuwkomers. De partijkaders wonen niet in die buurten. Wat de beleidsverantwoordelijken en de progressief gestemde intellectuelen niet belette de les te spellen toen bleek dat de mensen in die wijken de verantwoordelijkheid voor de integratie van de nieuwkomers afwezen.

Eenzelfde houding heeft ook alhier de opmars van extreemrechts bevorderd. Wat de traditionele partijen nooit hebben begrepen – en dat verklaart goeddeels hun wegdeemsteren – is wat een collega van Tavoillot, Jacques Rancière, verwoordde, namelijk dat ‘de strijd tegen extreemrechts en tegen het populisme begint met de strijd tegen het systeem dat extreemrechts en populisme heeft geproduceerd’.

Dat is ook Mark Elchardus niet ontgaan. Maar lees en oordeel vooral zelf.