Kristof Smeyers: ‘Onze menselijke geschiedenis is verstrengeld met die van de raaf’

In Raaf, cultuurgeschiedenis in vogelvlucht onderzoekt historicus Kristof Smeyers ons beeld van de raaf door de eeuwen heen. Geen vogel heeft zo’n onheilspellende reputatie als de ‘grimmige, akelige vogel uit het donk’re schimmenheer’, zoals Poe in The Raven schreef. Geen vogel is de voorbije eeuwen zo zwartgemaakt, zo verjaagd en bejaagd als de raaf. Ondanks de slechte reputatie van de raaf was de vogel ooit een geliefd huisdier. In zijn boek onderzoekt Kristof Smeyers deze paradox. 

De terugkeer van de raaf

Waar wat verveling tijdens de lockdown al niet goed voor is. In volle coronaperiode was Smeyers bezig aan het schrijven van zijn doctoraat. Dat ging al snel wat vervelen. ‘Het boek is dus uit uitstelgedrag van mijn doctoraat geboren.’

Smeyers was niet de enige historicus die wel wat afwisseling kon gebruiken in de coronaperiode. Op twitter kreeg een groep historici het plan om een bestiarium aan te leggen. Smeyers sloot zich enthousiast bij het initiatief aan en kreeg de letter R toebedeeld. Bij het sprokkelen van verhalen en feiten over de raaf moest Smeyers meteen denken aan een gebeurtenis uit zijn jeugd waarbij hij zelf een raaf had gezien. Er zit dus ook een persoonlijk verhaal achter het boek.

De raaf zien we niet vaak in het straatbeeld opduiken. Hij lijkt verdwenen, maar in feite zien we deze vogel steeds weer vaker opduiken. ‘Vooral in bossen en natuurparken zitten tegenwoordig weer meer raven.’ Het boek is in feite een aankondiging van de terugkeer van deze diersoort.

Een vogel met een heuse geschiedenis

Onder de vleugels van de raaf ontluikt de hele wereldgeschiedenis. Doorheen de menselijke geschiedenis duikt de vogel te pas en te onpas op in ons verleden. Van zodra de mens is begonnen met het begraven van de doden, zien we dat daar ook raven opdoken, zegt Smeyers. Onder wetenschappers is er geen consensus over wanneer de raaf voor het eerst opdook. Biologen vermoeden dat vanaf het moment dat de oermens zich aan een kampvuur installeerde met de buit van de jacht, er een andere intelligente diersoort kwam die de mens te slim af was: de raaf. ‘Er was sprake van een soort van wapenwedloop tussen twee intelligente diersoorten in het stenen tijdperk.’ In het tijdperk van onze voorouders zijn de wortels reeds gelegd voor de verstrengelde geschiedenis tussen de raaf en de mens.  

Die verstrengelde geschiedenis met de raaf is ergens verbazend, want de mens heeft kosten noch moeite gespaard om van de raaf verlost te raken. Raven werden als onreine dieren gezien, geassocieerd met de dood en het bovennatuurlijke. Voor de mens was de vogel gelinkt met de aankondiging van het ongeluk, waardoor het dier moest verdwijnen. Vanaf de late middeleeuwen is de mens strategische pogingen beginnen ondernemen om de raaf uit te roeien, maar dat bleek moeilijker dan gedacht. ‘Raven zijn bijzonder slimme dieren, dus bij iedere poging begon de ravenpopulatie de tactieken van de mens snel door te hebben.’  

De positieve kanten van de raaf

Om positieve verhalen te vinden over de raaf moeten we West-Europa verlaten en naar Noord-Amerika en Canada trekken. In die streken heerst er een positiever beeld over de raaf. Ook daar wordt de vogel met de dood geassocieerd, maar is dit niet noodzakelijk iets negatiefs, in tegenstelling tot ons westerse taboe op de dood. Voor veel indianenstammen werd de raaf als onderdeel gezien van het overgangsritueel waarbij iemand sterft en naar het hiernamaals gaat. ‘In Noord-Amerikaanse traditionele culturen werd de raaf als de poortwachter gezien tussen leven en dood.’ Ook in Europa werd de raaf soms als een alchemistisch figuur gezien, waarbij de vogel bepaalde processen in gang kan zetten, zoals het veranderen van metaal in goud. ‘De raaf werd gezien als een dier dat symbool staat voor transformatie.’