Dyab Abou Jahjah: ‘Het gevaar schuilt in strijd tegen politieke systeem van de verlichting’

Van links tot rechts claimen politici en opiniemakers hun ideeën als onderdeel van de verlichting. Nochtans is de definitie van die verlichting strak afgebakend. De verlichting is een filosofische stroming die het individu centraal zet en niet langer de gemeenschap, waardoor individuele rechten zoals de vrijheid van meningsuiting in de huidige maatschappij vanzelfsprekend geworden zijn. Het vooruitgangsgeloof van de verlichting zien we vandaag de dag vertaald in de waarden van de liberale democratie. Het maakt integraal deel uit van onze moderne samenleving. Maar schuilt er geen gevaar in het voor vanzelfsprekend nemen van de waarden van de verlichting? 

In zijn boek Verlichting onder vuur fileert België’s meest kritische denker Dyab Abou Jahjah de grote samenlevingsproblemen. Als oprichter van de Arabische-Europese Liga (AEL) in 2000 werd hij weggezet als staatsvijand nummer één, waarna een hele reeks aanklachten volgden waarvoor hij in 2008 werd vrijgesproken.

Abou Jahjah heeft de voorbije jaren niet stilgezeten. Door een aantal tendensen in onze maatschappij, zoals de opkomende woke beweging, extreemrechts en het islamisme, evolueerde zijn gedachtengoed. Vandaag wordt hij gezien als een vurige verdediger van de verlichting en democratie. We hadden een gesprek met hem naar aanleiding van zijn nieuwe boek, gepubliceerd door Ertsberg. 

De verlichting op losse schroeven 

Voor sommigen is de verlichting bijna een natuurlijke realiteit, maar in feite heeft ze altijd op losse schroeven gestaan, zegt Abou Jahjah. Na de nederlaag van Napoleon hebben de Europese staten getracht een nieuwe orde te creëren, gebaseerd op het ancien régime en gekant tegen de verlichting. Zelfs in de beginfase werd deze revolutionaire filosofische stroming dus betwist door machthebbers die een ander wereldbeeld voor ogen hadden. ‘Verlichting en moderniteit werden gezien als de dood van de samenleving. Dat gedachtegoed heeft politieke stromingen aan de linker-en rechterzijde beïnvloed.’ 

Marxisme is in principe ontstaan vanuit de verlichting. Al staat dat ter discussie. Marxisten geloven dat hun ideologie beantwoordt aan de wetenschap van de maatschappij, en dat alles te verklaren valt vanuit die wetenschap. Dat is precies wat de verlichting is: een sterk geloof in de wetenschap en de idee dat de wetenschap alles kan verklaren. Om die reden loopt een debat over de verlichting niet van een leien dakje.

Vanaf het einde van de 19de eeuw werd duidelijk dat de politieke uiting van de verlichting gekoppeld is aan het liberalisme. Het uitgangspunt was dat alle bewegingen die het liberalisme verwerpen ook de verlichting verwerpen. Natuurlijk moet dit wel genuanceerd worden. Zo zijn er politieke bewegingen die het mensbeeld van de verlichting wel omarmen, maar de economische visie van het liberalisme de rug toekeren. Toch is Jahjah van mening dat liberalisme en de verlichting nauw verwant zijn wanneer het gaat over de inrichting van de maatschappij. ‘De mensenrechten en individuele rechten staan centraal in de rechtstaat, politieke ideologieën zoals het marxisme plaats ik dus niet onder de noemer van de verlichting.’ Als systeem heeft de verlichting ons zaken gebracht zoals democratie, gelijkheid en vrijheid van meningsuiting. Dingen die inherent verbonden zijn aan het liberale systeem en dus de verlichting.  

Het gevaar van de woke beweging 

De verlichting ligt onder vuur en heeft altijd onder vuur gelegen. Verschillende stromingen rukken samen op tegen de verlichting, zowel tegen de ideologie als tegen het systeem. ‘Dat laatste is gevaarlijk, omdat er dan niet enkel een ideologisch debat ontstaat, maar ook een groep die een nieuw regime en politiek systeem voor ogen heeft.’

De wokebeweging mag niet onderschat worden, benadrukt Abou Jahjah. Woke ontstond uit een academische stroming die nu een activistische tak heeft ontwikkeld. In tegenstelling tot wat velen denken heeft de beweging wel degelijke een lange geschiedenis, die zelfs teruggaat tot de ideeën van Jean-Jacques Rousseau. Rousseau wordt gezien als een verlichtingsfilosoof, maar hij toont in zijn werken reeds de kiemen van de antiverlichting en de romantiek, die de moderniteit verwerpt en subjectiviteit centraal stelt. Zeker bij een filosoof als Nietzsche en later in het postmodernisme stonden deze ideeën centraal.

Waarom is dit antiverlichting? De verlichting zet de rede en rationaliteit gebaseerd op wetenschappelijke feiten centraal. In de antiverlichting staat de beleving en het gevoel centraal. Die kenmerken van de antiverlichting zien we terugkeren in de wokebeweging, waarin enkel je eigen gevoel als waarheid wordt gezien. Het grootste gevaar van de wokebeweging is dat rationaliteit plaatsmaakt voor absurditeit. Als dit soort ideeën gangbaar worden in ons systeem, komen we terecht in een paradigmashift die de liberale samenleving onder druk zet. 

De antiverlichting in extreemrechts

Volgens Abou Jahjah is Nietzsche de link tussen extreemrechts en de wokebeweging. Achter extreemrechts zit een rijke filosofische traditie die, net zoals in de wokebeweging, vertrekt vanuit de antiverlichting. Extreemrechts in Europa is sterk geïnspireerd op het gedachtengoed van Nietzsche, waarbij er een karikatuur is gemaakt van de Übermensch die in feite niet strookt met hoe Nietzsche dit voor ogen had.

Extreemrechts vandaag gaat daarin niet even ver als het nazisme, maar ze zijn wel van mening dat het liberalisme Europa heeft verzwakt en de waarden en normen met de grond gelijk heeft gemaakt. Extreemrechts heeft een drang naar utopie en is geobsedeerd met de idee dat we in een maatschappelijke neergang zitten. Daarbij wordt er een onderscheid gemaakt tussen het goede en het slechte, waarbij het zogenaamde slechte als boksbal dient voor alles wat verkeerd loopt. Mensen denken vaak ten onrechte dat racisme integraal deel uitmaakt van het extreemrechtse gedachtengoed, maar in feite is extreemrechts gekant tegen het regime en fungeren vreemdelingen als boksbal in de strijd tussen het goede en het kwade. 

Historische kijk op het islamisme 

Islamisme en jihadisme zijn aan de basis verankerd aan een extreme vorm van de islam als religie. Toch mag het niet zomaar worden gelijkgesteld met de islam. Jihadisme is een radicale stroming die de theocratie en een samenleving volgens religieuze wetten opdringt, in tegenstelling tot de vroegere kalifaten waar dit niet gebeurde. ‘Dat is ook de basis van het spanningsveld tussen de islam en het islamisme.’ 

Aan het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw vond er net zoals bij de wokebeweging en extreemrechts een modernisering plaats van het islamisme, die eveneens gebaseerd was op de ideeën van Nietzsche. Het islamisme werd een ideologie die de mens wou redden van het verderf van de moderniteit. ‘Alle bestaande afgoden zoals het kapitalisme moesten verdwijnen om de mens te bevrijden.’  Net zoals bij de wokebeweging en extreemrechts zien we in het islamisme een botsing van de antiverlichting tegen de verlichting.

Extreemrechts, islamisme, woke: de bewegingen lijken tegenstrijdig, maar ze vechten samen tegen het systeem en het gedachtegoed van de verlichting, benadrukt Abou Jahjah. Als het politieke centrum valt, dan vallen de waarden van de verlichting en de moderniteit.