Duitse jeugd schudt politieke kaarten

Blijkbaar wil de Duitse jeugd verandering. Van de ‘Erstwähler’, degenen die voor het eerst mochten gaan stemmen, koos 23% voor Bündnis 90/Grüne (de Groenen) en evenveel voor de liberalen van de FDP. De sociaaldemocraten van de SPD vielen slechts bij 15% van de jonge kiezers in de smaak, de ‘Union’ van de christendemocratische CDU en CSU nauwelijks bij 10%.  

Overwinning conceptpartijen

Grüne en FDP zijn ‘conceptpartijen’ die op basis van een bepaald concept of ‘issue’, respectievelijk klimaatbescherming en vrijheid, een bepaald segment van de bevolking aanspreken. De christendemocraten en de sociaaldemocraten richten zich als ‘volkspartijen’ tot alle klassen. Met het begrip ‘volkspartij’ is ook een grote aanhang van tussen 30% en 40% verbonden.

Dat was weleer. SPD en ‘Union’ zijn de laatste decennia beginnen afkalven.  De SPD sleepte in deze Bondsdagverkiezingen 25,7 % uit de brand (weliswaar + 5,2% vergeleken met 2017), terwijl de ‘Union’ met 24,1% een verlies van 8,9% boekte tegenover vier jaar geleden. De Groenen behaalden met 14,8% hun beste resultaat ooit, en de liberalen 11%.

Rolf Mützenich, de kersverse fractievoorzitter van de SPD, spotte dat de ene of de andere in ‘beide kleine partijen’ al begint te fantaseren ‘waar hij in de regering en op welke stoel kan plaats nemen’. Inderdaad zijn ze numeriek nog altijd kleiner dan SPD en CDU/CSU, maar zo voelen ze zich niet. Beide weten zich verzekerd van deelname aan een toekomstige coalitie. Ofwel met de sociaaldemocraten – het zogenaamde ‘stoplicht’, de ‘Ampel’ van SPD (rood), geel (FDP), groen – ofwel met de christendemocraten – de zogenaamde Jamaicacoalitie van CDU/CSU (zwart), geel, groen.

‘Cultureel oudbakken’

De spottende opmerkingen van de sociaaldemocraat Mützenich verraden dat de (niet meer zo grote) volkspartijen ‘cultureel oudbakken’ zijn, zoals FDP-voorzitter Christian Lindner opmerkte. FDP-vicevoorzitter Johannes Vogel was nog duidelijker: ‘We zijn in een nieuw systeem met vier middelgrote partijen aangekomen’ en er is een ‘nieuwe politieke modus nodig die niet enkel op zicht vaart, maar ook weer in decennia denkt en gelooft een grote worp voor het land aan te kunnen.’ 

Aan die uitspraak van Vogel kunnen twee belangrijke vaststellingen worden afgelezen. Ten eerste is het niet meer de SPD of de CDU/CSU die de touwtjes in handen heeft, maar is er een omgekeerde beweging bezig waarbij de middelgrote partijen groenen en liberalen bepalen welk boegbeeld van de volkspartijen uiteindelijk bondskanselier zal worden. Ten tweede heeft Duitsland nood aan een vernieuwing zoals die uit het stemgedrag voor de ‘conceptpartijen’ zou moeten blijken. De volkspartijen zijn logge tankers die maar langzaam vooruit varen en moeilijk wendbaar zijn, Grüne en FDP kunnen er meer vaart achter zetten. Zij steken dan ook de voelhorens uit naar elkaar vanuit het verlangen mee te regeren en vanuit het besef dat ze best samen uitzoeken welke van de ‘grote’ tankers ze willen loodsen. 

Versnipperd landschap

De coronapandemie heeft ongetwijfeld het stemresultaat mee bepaald. Bondskanselier Angela Merkel (CDU) heeft niet altijd zo een duidelijke koers gevaren; de politiek van Armin Laschet, de kandidaat-kanselier van haar partij, leek vaak een pak van hetzelfde laken.

De belangstelling voor het klimaat was ietwat ondergesneeuwd, wat – behalve de misstappen van kandidaat-kanselier Annalena Baerbock – de Groenen uiteindelijk toch minder opleverde dan wat de opiniepeilingen met gemiddeld 23% hadden voorgespiegeld. Daartegenover stond dat het sociale weer meer op de voorgrond trad. Toch blijkt uit exitpolls dat de winst voor de SPD niet zozeer voortkomt uit vertrouwen in de partij dan wel in haar kandidaat-kanselier Olaf Scholz. Lindner (FDP) wist de kiezers dan weer te bekoren met zijn hameren op het belang van vrijheid en grondrechten. In tijden waarin de coronamaatregelen wegen op de bevolking, raakte hij er een gevoelige snaar mee.

De radicalen van links en rechts, respectievelijk Die Linke en Alternative für Deutschland (AfD), tellen niet mee. Die Linke geraakt net niet boven de kiesdrempel van 5% (een verlies van 4,3%), maar komt wel in de Bondsdag omdat ze meer dan drie direct gekozen volksvertegenwoordigers heeft. De AfD zakt van 12,6 naar 10,3%, maar blijft wel sterk in de Oost-Duitse deelstaten. Daar heeft ze Die Linke als protestpartij afgelost. Regeren wil niemand met haar. Ook ‘de anderen’, het bonte geheel van partijen die niet boven de kiesdrempel geraken, klimmen samengeteld van 5,2 naar 8,7%, ook dat een teken aan de wand.

Moeilijke gesprekken

Modernisering, vrijheid, redding van het klimaat, dat is het wat de Duitse kiezers allemaal willen. Sommige dingen lijken in tegenspraak met elkaar. Hoe dat allemaal verzoenen? Hoe het klimaat redden zonder de industrie in gevaar te brengen? Hoe meer investeren zonder de belastingen te verhogen? Welke coalitie wordt het uiteindelijk? Wordt het dan toch een ‘Ampel’ omdat de SPD nu eenmaal de winnaar is (ook al mag ook de tweede, in casu CDU/CSU, in principe ook proberen een coalitie op de been te brengen)? Alles hangt er vanaf of de SPD erin slaagt de FDP en de Groenen voor zich te winnen. Scholz geldt als iemand van de rechtervleugel van de SPD, maar de FDP is beducht voor de radicaallinkse stroming binnen zijn partij. De Groenen zelf vrezen het scenario van ‘Kellner und Koch’, waarbij de SPD de ‘kok’ is en zij als kelner mogen opdraven.