Dirk Rochtus: ‘In elke paragraaf schemert de ironie door die Frank Judo als synthetisch denker eigen is’

Frank Judo stelde op maandag 21 maart 2022 zijn boek Het bewaren waard. Wandelen door een conservatisme langs 21 misverstanden (Ertsberg) voor in KU Leuven/Campus Antwerpen. Ondergetekende leidde de boekvoorstelling in met volgende tekst:  

Dames en heren,                    

Het boek Het bewaren waard van Frank Judo bezit vele lagen, geschreven als het is door een veelzijdig man. Gevormd, ‘gebildet’ als jurist, historicus, filosoof is Judo een ware Bildungsbürger. Dat verleidt de goegemeente er toe hem als conservatief te bestempelen. Maar Judo weert zich tegen al te gemakkelijke definities. Nietzsche zei ooit:  ‘Definierbar ist nur das, was keine Geschichte hat.’ En laat het nu net de omgang met de geschiedenis zijn die Judo ooit leidde tot de volgende uitspraak in een interview met Doorbraak: ‘De nostalgie, die vandaag zo lelijk wordt behandeld, wordt beschouwd als het besef dat het anders kon en dat het anders is geweest.’ De nostalgie herinnert aan ‘de relativiteit van het zijnde’. Vanuit dat het besef dat het historische niet eenvoudig te definiëren valt, beschouwt Frank Judo conservatisme als een veelstromenland.  

De diepste denker is de wandelaar die zijn oog laat dwalen over zo een veelstromenland dat bestaat uit wat de auteur ‘uiteenlopende bloedgroepen’ noemt. Op die wandeling komt hij langs meerdere knooppunten waaraan zogeheten misvattingen vasthangen. Het zijn droogweg gezegd thema’s waarover de zogenaamde conservatieven volgens de publieke dan wel gepubliceerde opinie een welbepaalde opvatting zouden koesteren. Om een voorbeeld te noemen: de natie. Vandaag geldt het als een uitgemaakte zaak dat conservatieven voorstander van de natiestaat zijn. Twee eeuwen geleden was dat wel even anders. De monarchen die in 1815 in Wenen confereerden over de toekomstige vorm van Europa, nadat het ontwricht was door de Franse revolutie en de oorlogen van Napoleon, wel, die vorsten verzetten zich met hand en tand tegen liberale en nationalistische bewegingen. Maar misschien waren die vorsten eerder reactionair dan conservatief? Want de ‘echte’ conservatieven van toen wilden niet zozeer de klok terugdraaien, dan wel het bestaande vrijwaren. Ze vreesden de natiestaat enkel voor zover hij een pletwals zou zijn die talen, gebruiken en allerlei loyaliteiten zou uitvlakken. Indien conservatieven vandaag de dag zouden kiezen voor ofwel het ene – de natiestaat – ofwel het andere – die verschillende loyaliteiten, zoals bijvoorbeeld de regio -, zouden ze dan nog conservatief zijn?  

Dat is wat Judo zich afvraagt, en hij doelt daarmee op de complexiteit waarvan conservatieven houden, juist omdat ze tegen een monocausale aanpak van een probleem zijn. De werkelijkheid kan niet tot één enkel perspectief herleid worden; reductionisme is voor conservatieven uit den boze. Het is immers verbonden met een eendimensionaal mensbeeld dat de weg plaveit voor de maakbare samenleving waarachter de utopie van een volmaakte wereld schuilgaat. Maar Judo merkt op dat de mens een Mangelwesen is, een wezen vol gebreken, een onvolmaakt wezen. De term stamt overigens van de als conservatief omschreven Duitse filosoof-antropoloog Arnold Gehlen die uit die wezenlijkheid van de mens afleidde dat de menselijke soort haar trachtte te compenseren met wetenschap, techniek en het creëren van instituties die stabiliteit moesten zien te waarborgen. Wie zich bewust is van zijn onvolmaaktheid, zal minder vatbaar zijn voor utopieën die optimistisch een ideale maatschappij voorspiegelen. De perfectie is niet van deze wereld. Wie dat besef verinnerlijkt, geeft blijk van wat Judo een sceptisch of pessimistisch wereldbeeld noemt. Maar dat is geen reden tot treuren. Integendeel, het besef van onvolmaaktheid  voedt de zelfspot waarvan Judo in het aangehaalde interview zei dat ze ‘een goed criterium van geestelijke gezondheid’ is.  

Judo doet ons op zijn wandelroute inzien dat de dingen niet altijd zijn wat ze lijken, dat ze meerdimensionaal zijn, dat er meerdere perspectieven zijn. Waar niets vanzelfsprekend is, is er tegenspraak, het begrijpen zelfs van de tegenstrever. Dat maakt dat het denken van een conservatief synthetisch is, bijvoorbeeld door in de reflectie over evoluties in de maatschappij te erkennen dat deze betekenisvol kunnen zijn. Een voorbeeld hiervan was rijkskanselier Otto von Bismarck voor wie Judo een boontje heeft. Want Bismarck mocht dan wel conservatieve geloofsbrieven hebben, hij was wel de staatsman die tegen de zin in van toenmalige conservatieven het Duitse Keizerrijk tot stand bracht en die daarna de sociale zekerheid in het leven riep, vanuit het inzicht van wat de noodzaak van zijn epoche was.   

Het boek Het bewaren waard is geen verhandeling vol dure woorden. Het is een essay in de betekenis van een poging om een greep te krijgen op het conservatieve mensbeeld, geschreven in de beste geesteswetenschappelijke en literaire traditie van Franse moralisten en Duitse dichter-denkers. In elke paragraaf schemert de ironie door die Frank Judo als synthetisch denker eigen is. De ironie die wetend om de eigen onvolmaaktheid dit boek tot voorwerp van ‘Leselust’ maakt, de ironie die zich vermeit in de tegenspraak met de vermaarde discutanten die klaar staan om het wapen van het woord op te nemen.

Dirk Rochtus, KU Leuven/Campus Sint-Jacobsmarkt Antwerpen.